• Over likstenen
• Mineraalblokken vergeleken
• Conclusie
• Veelgestelde vragen
• Bronvermeldingen
• De liksteen gebaseerd op Nederlandse bodem

Stel dat er 400.000 paarden zijn in Nederland, en dat ze gemiddeld 20 gram liksteen per dag verorberen. Dan wordt er in Nederland jaarlijks een kleine 3 miljoen kilo aan likstenen opgegeten. Hoog tijd dus om eens een keer stil te staan bij de samenstelling van likstenen. We gaan op deze pagina nog een aantal rekensommetjes maken, houd je je rekenmachientje bij de hand?

Met 3 miljoen kilo aan likstenen per jaar alleen al in ons kleine kikkerlandje mag je best zeggen dat likstenen een leuk handelsartikel zijn. Fabrikanten doen dan ook hun best om een zo'n groot mogelijk aandeel van de markt te bemachtigen. Likstenen worden gepresenteerd als een product met een uitgekiende samenstelling waar jaren research aan vooraf is gegaan. Daarnaast is er een stroming die juist graag het natuurlijke benadrukt en likstenen importeert uit tot de verbeelding sprekende oorden als het Himalaya-gebergte.

Je zou verwachten dat alle research uiteindelijk heeft geleid tot één optimale samenstelling voor de liksteen, en dat alle likstenen net zo veel op elkaar lijken als de hedendaagse compacte gezinsauto's, die ook zoveel op elkaar lijken omdat er maar één formule het meest ideaal is. Maar niets is minder waar: de likstenen verschillen in belangrijke mate van elkaar, en zoals je verderop zult zien, is er eigenlijk geen enkele liksteen echt ideaal voor paarden die een natuurlijke voeding krijgen, bestaande uit niets meer dan gras of hooi.

Update: Drie jaar nadat we dit artikel schreven hebben we een fabrikant gevonden die voor ons de ideale liksteen wilde maken. Lees hier meer.

Over likstenen

Voordat we de diverse likstenen kunnen beoordelen moeten we eerst bepalen wat nou eigenlijk het doel is van de liksteen. Wie een beetje aan het rekenen slaat (zie onze Voedingscalculator) zal al snel zien dat de gemiddelde Nederlandse weide prima in de mineralenbehoefte van het paard kan voorzien. Met één uitzondering: Natrium. Het gaat nog net wanneer het paard geen arbeid verricht en nauwelijks zweet, maar in alle andere gevallen bevat de gemiddelde weide veel te weinig natrium, en dit is dan ook de reden dat je een paard altijd een liksteen moet aanbieden. In feite zou je aan een liksteen die uitsluitend natriumverbindingen bevat genoeg kunnen hebben, maar een liksteen kan heel handig zijn om direct nog wat extra mineralen aan te bieden. We noemen zo'n liksteen dan ook wel een mineralenblok.

Misschien dat je je afvraagt waarom we natrium niet gewoon over het paard zijn eten uitstrooien. De reden is dat de natriumbehoefte van het paard zeer individueel is. Er bestaat niet zoiets als een "standaardwaarde" voor natrium: een en ander is sterk afhankelijk van spierarbeid, transpiratie en afscheiding door de nieren. Wanneer we paarden een standaardwaarde aan natrium zouden voeren dan zou het ene paard een ernstig tekort kunnen oplopen, terwijl een ander paard te hoge bloeddruk zou krijgen door het natriumoverschot. Paarden moeten dan ook natrium geheel naar individuele behoefte kunnen opnemen, en dat gaat perfect wanneer je paard de beschikking heeft over een liksteen.

Waarom likt een paard aan een liksteen?

Voor paarden is natrium altijd een beetje een zorgenkindje, en daarom ook heeft de natuur er voor gezorgd dat paarden actief op zoek gaan naar "iets zouts" zodra de natriumspiegel te laag dreigt te worden. Het is deze ingeprogrammeerde zucht naar natrium die paarden aan een liksteen doet likken. Zodra het paard genoeg natrium binnen heeft gekregen verdwijnt de behoefte aan een zoute smaak, en stopt het paard met likken of krijgt zelfs een afkeer van zoute spullen.

Mensen zijn op dezelfde manier geprogrammeerd. Wie te weinig natrium heeft krijgt erg veel zin in zout smakend voedsel, wie genoeg natrium heeft zal liever wat minder zout over zijn eten strooien. Er zit echter een addertje onder het gras: Wanneer je het zout verstopt in een voedingsmiddel dat erg lekker is (zoals zoute dropjes) dan ben je geneigd om deze op te eten, ook als je al meer dan genoeg natrium hebt binnengekregen. In dit geval werkt de automatische begrenzing dus niet meer. Waarom we dit vertellen? Omdat bij paarden hetzelfde geldt: Knutsel een liksteen in elkaar met appeltjessmaak, of kwak er een pot melasse overheen, en het paard zal gretig gebruik maken van de steen, en veel te veel zout binnenkrijgen. Het paard likt dan niet meer aan de steen om zijn natriumtekort aan te vullen, maar vanwege het hoge snoepgehalte van de steen. Een liksteen hoort dus neutraal te zijn van smaak.

Let wel: een paard likt uitsluitend aan een liksteen voor het stillen van zijn natriumbehoefte. Er zijn geen aanwijzingen dat een paard ook nog sporenelementen kan detecteren. Het is dan ook gemakkelijk om een paard een overdosis van een bepaald mineraal toe te dienen wanneer dit mineraal in te grote hoeveelheden zit verstopt in het mineralenblok.

Weidepaarden

Bij het opstellen van onze eisen en de beoordeling van de likstenen zijn we uitgegaan van toepassing op paarden die een natuurlijke voeding krijgen: dus uitsluitend gras en/of hooi, maar geen graanproducten of onnodige supplementen. (Lees ook onze pagina over Natuurlijke Voeding voor meer informatie.)

De invloed hiervan op de beoordeling van de likstenen is tweeledig:

• De mineraalwaarden van veel pure graanproducten zijn erg scheef, maar dat kan dan door een liksteen met een eveneens eigenaardige mineraalverhouding weer enigzins worden rechtgetrokken. De mineraalwaarden van gras zijn, niet geheel verrassend, redelijk goed in verhouding, dus het beste kun je gras dan ook aanvullen met een mineralenblok met een redelijk neutrale samenstelling. Een mineralenblok met scheve mineraalverhoudingen levert dan ook een scheef resultaat op.
• Paarden die uitsluitend gras en/of hooi krijgen zullen hiervan veel meer eten dan paarden die ook krachtvoer krijgen. De grotere hoeveelheid gras en/of hooi brengt ook met zich mee dat de paarden veel meer mineralen binnen zullen krijgen. Van de meeste mineralen die in gras in ruime mate voorkomen heeft het paard dan ook geen verdere aanvulling nodig. De mineralen die in gras soms wat aan de lage kant zijn, zoals koper en zink, zal het paard dus eerder nodig hebben. Bij paarden die op krachtvoer leven speelt dit probleem waarschijnlijk niet zo, maar die zijn juist weer gebaat met een extra aanvulling van sommige mineralen die niet in granen, maar wel in gras voorkomen. Paarden die een natuurlijke voeding krijgen hebben dus wellicht een andere mineraalaanvulling nodig dan paarden die fastfood krijgen.

We zijn uitgegaan van een gemiddeld paard, een paard van 500 kilo dat lichte arbeid verricht. We hebben hiervoor gebruik gemaakt van onze online voedingscalculator, die voor zijn berekeningen gebruik maakt van de in de literatuur genoemde streefwaarden. Met de voedingscalculator is het gemakkelijk om de voedingsbehoeften van je eigen paard uit te rekenen.

Welke mineralen kunnen er beter niet in een liksteen zitten?

Een mineralenblok geeft ons de mogelijkheid om op een gemakkelijke manier het paard wat aanvullende mineralen toe te dienen, mits we dan maar zeker weten dat we het paard niet onbedoeld een overschot toedienen. En dat is lastiger dan het lijkt.

Selenium (Se)

Een paard heeft tussen de 1 en 3 milligram selenium per dag nodig, maar volgens experts kan meer dan 5 milligram per dag al vergiftigingsverschijnselen veroorzaken. Omdat het gebruik van de liksteen erg individueel is zal het onmogelijk zijn om met een liksteen precies zoveel toe te dienen dat het weinig likkende paard niet een tekort ontwikkelt, en een paard dat veel likt niet een gevaarlijke overschot oploopt. Selenium kun je dan ook beter afzonderlijk toedienen, in een gepaste dosis gecombineerd met vitamine E, en uitsluitend wanneer is vastgesteld dat het paard niet al voldoende selenium via zijn normale voedsel binnenkrijgt.

IJzer (Fe) en Mangaan (Mn)

IJzer is nodig voor de aanmaak van rode bloedcellen, maar tegelijkertijd is ijzer een heel nare stof voor het lichaam: het behoort tot de vrije radicalen. Het veroorzaakt schade aan de cellen, zorgt voor veroudering, hart- en vaatziekten en kanker. Een teveel aan ijzer verhindert de opname van koper en zink. Het ijzer dat niet nodig is voor de aanmaak van rode bloedlichaampjes is dus ongewenst. Een paard van 500 kilo heeft 0,4 gram ijzer per dag nodig, eet dat paard per dag ongeveer 7 kilo gras of hooi dan krijgt het hiermee gemiddeld al meer dan 0,6 gram ijzer binnen. En dan hebben we het nog niet eens over het drinken van ijzerhoudend (grond)water. De dosis mangaan is gekoppeld aan de dosis ijzer, dus als je geen ijzer toevoegt kun je beter ook geen mangaan toevoegen.

Calcium (Ca)

Er bestaat een ideale verhouding tussen Calcium, Fosfor en Magnesium. Het is echter bij velen helaas nog onbekend dat deze verhouding niet meer geldig is wanneer je de hoeveelheid van dit trio opvoert. Het lichaam heeft namelijk een voorkeur voor calcium, neemt dit als eerste op en spoelt na verzadiging het overschot samen met het nog niet opgenomen magnesium weg. Zit er teveel calcium in het voedsel dan wordt magnesium niet of nauwelijks opgenomen, ook al is de theoretische verhouding correct. Een paard van 500 Kg heeft ongeveer 35 gram calcium per dag nodig; een dergelijk paard eet ongeveer 8 a 9 kilo hooi, en krijgt daarmee al 50 gram calcium binnen. Extra calcium toevoegen middels een liksteen is dus ongewenst, en dat geldt in het bijzonder wanneer niet eveneens de magnesiumwaarde naar het bijbehorende niveau wordt opgekrikt. Lees ons artikel over Magnesium voor meer informatie.

Welke mineralen kunnen er beter wel in een liksteen zitten?

Natrium (Na)

Ja duh, denk je misschien, maar sommige fabrikanten hebben van de liksteen een heel overlevingspakket gemaakt, waardoor het aandeel natrium wel erg omlaag is gedrongen. Bij bijvoorbeeld de Horselyx-mineralenblok zal het paard om aan 10 gram natrium te komen ongeveer een halve kilo van het blok moeten opeten...

Zink (Ze)

Zink is één van de mineralen die marginaal kan zijn als je je paard uitsluitend hooi of gras voert. In verreweg de meeste gevallen zal je paard geen tekort ontwikkelen, maar het is prettig als je paard middels de liksteen net wat extra's binnenkrijgt. De marge tussen de minimale behoefte en een giftige hoeveelheid is bij zink ruim genoeg.

Magnesium (Mg)

Magnesium zal je paard voldoende binnenkrijgen via gras en hooi. Maar inmiddels is bekend dat een overvloed aan Magnesium het lichaam helpt om de schadelijke invloed van fructaanrijk gras te beperken. Magnesium is één van de weinige mineralen die in grotere hoeveelheden geen schadelijke effecten heeft. Het is dan ook een overweging om paarden die op fructaanrijk gras leven (zoals in West-Europa helaas gebruikelijk is) extra magnesium toe te dienen.

Koper (Cu)

Koper is één van de mineralen die marginaal kan zijn als je je paard uitsluitend hooi of gras voert. In verreweg de meeste gevallen zal je paard geen tekort ontwikkelen, maar het is prettig als je paard middels de liksteen net wat extra's binnenkrijgt. De marge tussen de minimale behoefte en een giftige hoeveelheid is bij koper ruim genoeg.

Andere spullen die niet in een mineralenblok thuishoren

Smaakjes

Zoals we eerder op deze pagina al hebben uitgelegd zal een paard precies genoeg aan een liksteen likken om zijn natriumbehoefte te stillen. Zodra je er smaakjes aan toevoegt dan wordt het al snel snoepgoed, en komt er van de fraai gereguleerde natriumopname van het paard niets meer terecht. Het paard stopt niet meer met likken zodra het voldoende natrium heeft opgenomen; de hele zak zoute drop moet leeg. Goed voor de fabrikant, maar niet voor het paard.

Melasse

Melasse is een favoriet ingrediënt, althans voor de fabrikant. Het is goedkoop, je kan er goed mee plakken, en paarden vinden het heerlijk, dus de eigenaar zal snel weer een nieuwe steen komen kopen. Inmiddels weten we dat melasse bijzonder slecht is voor het paard. Voor zijn gebit, voor zijn darmflora, en voor zijn koolhydraathuishouding. Bovendien gelden voor de toevoeging van melasse dezelfde bezwaren als voor de toepassing van lekkere smaakjes.

Producten van dierlijke afkomst

De laatste jaren is in de veehouderij meermaals gebleken dat het niet zo'n fantastisch goed idee is om planteneters voedsel van dierlijke afkomst te verstrekken. Het zou een open deur moeten zijn, maar helaas zijn er nog steeds fabrikanten die bijvoorbeeld levertraan of visolie in hun producten verwerken. We kunnen hier een hele verhandeling over houden, maar wellicht is het genoeg om te bedenken dat een paard niet snel uit zichzelf walvissen zal gaan eten, en dat zijn spijsverteringsgestel en afweer hier gewoon niet optimaal voor is uitgerust.

Organische stoffen

Je kan aan een liksteen natuurlijk vitaminen, eiwitten, zeewieren, algen, schimmelkuren, etc. toevoegen. Behalve dat dit het doel een beetje voorbij schiet (is het nog wel een mineralenblok of is het een complete maaltijd?), zijn organische stoffen niet zo goed verenigbaar met de manier waarop likstenen worden gebruikt. Organische stoffen zijn slecht bestand tegen herhaaldelijke blootstelling aan vocht (likken!), zonlicht, vorst, hoge temperaturen, etc. Niet alleen zijn de vitaminen geen lang leven beschoren, er zullen dan ook maatregelen moeten worden genomen om bederf door schimmels en bacterieën tegen te gaan, en die maatregelen bestaan doorgaans uit de toevoeging van allerlei conserveringsmiddelen. Beter is het om de liksteen gewoon een liksteen te laten, en eventuele andere zaken op een andere manier aan het paard te verstrekken.

Conserveermiddelen

Zouten zijn doorgaans zeer stabiel en niet aan bederf onderhevig. Keukenzout bijvoorbeeld stelt geen kritische eisen aan de manier waarop je het bewaart en kan niet bederven. Zolang er geen vreemde zaken zitten in de liksteen zijn conserveermiddelen dan ook niet nodig. Zitten er wel conserveermiddelen in, dan is dat een aanwijzing dat er wat eigenaardige ingrediënten in de steen verstopt zijn.

Eigenschappen van likstenen

Biologisch / organisch

Laat je niets wijsmaken. Mineralen zijn per definitie niet van biologische of organische oorsprong. Mineralen zijn de onderdelen waaruit onze aarde is opgebouwd. Zand (Silicium) is bijvoorbeeld ook een mineraal, en wat zou je je kunnen voorstellen bij "zuiver zand van biologische of organische oorsprong"? Het is wel mogelijk om een element te koppelen aan een proteïne, je krijgt dan een chelaatvorm, maar deze organische bindingen zijn ongeschikt voor gebruik in likstenen omdat ze gevoelig zijn voor vocht, zonlicht, hoge temperaturen, vorst, bacterieën en schimmels. In likstenen wordt dan ook uitsluitend een mineraalvorm gebruikt.

Kleur

De kleur van stenen zegt weinig over de inhoud. Verreweg de meeste stenen bestaan voor minstens 99% uit natriumchloride, wat een witte kleur heeft, en de overgebleven 1% aan sporenelementen is niet genoeg om een steen een diepe kleur te geven. De rode kleur van paardenlikstenen is gewoon een kleurstof. Nou hoeft een gekleurde steen op zich geen bezwaar te zijn, als tenminste maar niet wordt gekozen voor die steen omdat hij zo'n fraaie kleur heeft. Je koopt per slot van rekening een voedingsmiddel, geen sieraad.

Kristalvorm

Zout rangschikt zichzelf in een kristalvorm. Deze kristallen kunnen enorme vormen aannemen. De meeste fabrikanten kiezen ervoor om uit te gaan van kleine kristallen, en deze aan elkaar te persen. Er is echter geen chemisch verschil tussen kleine en grote kristallen, je kunt van kleine zoutkristallen grote kristallen maken en omgekeerd. Het is maar net hoe goed er geroerd wordt tijdens het indampen, om het maar even eenvoudig uit te drukken.

Mineraalblokken vergeleken

Hieronder staan de mineraalwaarden van enkele mineraalblokken. De eerste tabel bestaat uit de gegevens verstrekt door de fabrikant en/of leverancier. Om de gegevens van de verschillende mineraalblokken goed te kunnen vergelijken hebben we de gegevens genormaliseerd in de tweede tabel. We zijn daarbij uitgegaan van een gemiddelde likbehoefte van 20gram liksteen per dag, als dit blok voor 99% uit NaCl (keukenzout) zou bestaan. Bevat een liksteen de helft minder natrium, dan zal het paard twee keer zoveel van de steen likken om zijn natriumbehoefte te stillen, en dus ook twee keer zoveel van de andere mineralen binnenkrijgen. Op deze manier is vergelijkbaar wat een paard met een gemiddelde natriumbehoefte per merk liksteen aan overige mineralen binnenkrijgt. Uiteraard kun je de gegevens van de tweede tabel extrapoleren naar de werkelijke liksteenconsumptie van je eigen paard.

Dit zijn de mineraalgehaltes per kilo mineralenblok. Als je naar de tabel kijkt zie je zo al dat de Himalaya steen in verhouding met de andere stenen bijna geen sporenelementen bevat, het is dan ook de enige steen die het scheikundige maximum aandeel van 390 gram (39%) natrium haalt (wat betekent dat er dan ook niets anders in kán zitten). Wat ook opvalt is dat de Horselyx steen heel weinig natrium bevat. Als we straks de stenen gaan normaliseren door uit te rekenen wat het paard bij een standaardopname van 7.92 gram natrium binnenkrijgt zal dit nog voor een interessante uitkomst gaan zorgen.

Mineralenblokken	Likbehoefte per dag	Ca g	P g	Na g	K g	Mg g	Cu mg	Fe mg	Zn mg	Mn mg	Co mg	I mg	Se mg
Rockies rood	20g/d	0	0	7.92	0	0.10	6.25	31.2	6.25	4.16	1.04	3.12	0.20
Rockies baby geel	20g/d	0	0	7.92	0	0.20	0	4.16	2.50	2.08	2.08	1.04	0.20
Rockies 5 star	20g/d	0	0	7.92	0	0.10	10.4	31.2	20.8	4.16	1.04	3.12	0.20
F.N.A. (Himalaya)	20g/d	0	0	7.92	0.06	0	0.02	0.38	0	0.30	0	0	0
KNZ	20g/d	0	0	7.92	0	0.41	3.12	20.8	29.1	27.0	0.62	1.25	0.20
Laminshield	29g/d	0	0.35	7.92	0	2.98	17.9	7.17	59.7	0	0	0	0
Horselyx	316g/d	7.92	5.06	7.92	0	1.26	190.	69.6	380.	253.	2.53	1.90	1.58
Vividerm	22g/d	1.01	0.11	7.92	0	0.02	24.8	4.97	31.6	0	2.48	3.84	0.33
Peka paardenblok	46g/d	6.52	0.46	7.92	0	0.69	11.6	291.	88.5	116.	9.31	4.65	0.46
Mineraalbehoefte paard 500 Kg:		35	17	30	35	13	65	460	360	300	0.5	1	1
Inname bij 9.6 Kg DS gras/hooi:		55.68	33.6	22.08	288	22.08	94.08	864	600	508.8	0.96	1.92	1.92
ADH bij 9.6 Kg DS gras/hooi:		159%	197%	73%	822%	169%	144%	187%	166%	169%	192%	192%	192%

In de derde rij van onderen staat wat een paard van 500 Kg, met lichte arbeid, 24 uur per dag buiten, aan mineralen nodig heeft. Deze waarden zijn afkomstig van onze voedingscalculator. In de tweede rij van onderen staat wat het consumeren van 9.6 Kg aan gras of hooi (droge stof) aan mineralen oplevert (ook deze waarde is afkomstig uit onze voedingscalculator). In de onderste rij zie je wat de mineralenbalans is, uitgedrukt in percentages van de Dagelijks Aanbevolen Hoeveelheid. Je ziet hier dat het paard eigenlijk overal genoeg van binnenkrijgt, met uitzondering van natrium. Het is dit tekort aan natrium wat het paard zal stimuleren om van de liksteen gebruik te gaan maken. Het paard komt 7.92 gram natrium per dag te kort, en zal dit dus uit de liksteen willen betrekken.

Het paard krijgt van de overige mineralen op zich genoeg binnen. We weten echter uit ervaring dat bij mindere kwaliteit hooi, drachtige merries, paarden die op dieet worden gezet en minder hooi krijgen, en andere ongunstige variabelen, de voedingscalculator als eerste een tekort gaat laten zien bij koper en zink. Dat is dan ook de reden dat we deze twee mineralen graag goed vertegenwoordigd in de liksteen zien. Van andere mineralen, zoals bijvoorbeeld ijzer, weten we dat het verbruik ervan nauwelijks varieert, en dat in de Nederlandse bodem ijzertekorten nagenoeg niet voorkomen. We zien ijzer dan ook liever helemaal niet in de liksteen terug.

In de bovenste rijen van deze tabel staan enkele mineralenstenen. De mineraalwaarden zijn volgens opgaaf van de fabrikant/leverancier, maar dan omgerekend naar de hoeveelheid die het paard aan de steen zal gaan likken. We weten hoeveel natrium het paard wil hebben, namelijk 7.92 gram. Aangezien het natriumgehalte van de steen door de fabrikant is opgegeven volgt daar eenvoudig uit hoeveel gram van de steen het paard zal gaan oplikken. Is dit eenmaal bekend dan kan er weer aan de hand van de mineralengehaltes van de steen worden berekend hoeveel het paard van elk mineraal zal binnenkrijgen. Ook deze berekening hoef je gelukkig niet met de hand te doen; de voedingscalculator voorziet ook hier in.

Likit

De likstenen van Likit vallen op door hun afwezigheid in onze tabel. De fabrikant profileert haar likstenen als speelgoed, en wellicht kunnen we deze likstenen ook het beste als zodanig beschouwen. Ze worden verkocht in modellen met namen als "Tongue Twister" en "Boredom Breaker", in allerlei bonte kleuren en smaken. Het is ons na een poosje zoeken op de website van de fabrikant, die overigens verdacht veel lijkt op de etalage van een speelgoedwinkel, niet gelukt om een ingrediëntenlijst te voorschijn te toveren. Misschien is zo'n lijst er wel, maar als we die na 10 minuten zoeken en het opgeven van trefwoorden niet kunnen vinden, dan zal de fabrikant wel vinden dat de inhoud ondergeschikt is aan het uiterlijk.

Ook zonder uitgebreide ingrediëntenlijst kunnen we ons wel een beeld vormen van de inhoud. Er zijn vele smaken beschikbaar (hoe we over smaakjes denken is al bekend), en op sommige forums hebben we gelezen dat sommige eigenaars zelf aan de steen likken omdat hij zo lekker zoet smaakt. Erg zout zal hij dus wel niet zijn, dus het natriumgehalte laat zich raden. Waarschijnlijk gaat het hier dus om een versierde suikerklont aan een touwtje, waaraan wat mineralen zijn toegevoegd. Maar ja, een slagroomtaart verandert ook niet in verantwoorde voeding door er gekleurde kaarsjes op te zetten en er wat mineralen aan toe te voegen.

Wie zo'n Likit wil gebruiken kan het beste ook nog een normaal mineralenblok ophangen, zodat het paard in ieder geval zijn natriumbehoefte kan stillen. De Likit lijkt vooral te worden verkocht om de stalverveling te doorbreken. Wij vinden echter dat er maar één verantwoorde manier is om de stalverveling te doorbreken: Het paard de stal uit!. Paarden zijn beter af als ze 24 uur per dag buiten kunnen zijn, en met een beetje goede wil is dat altijd mogelijk.

Rockies

De stenen van Rockies komen in vergelijking met een aantal andere likstenen redelijk door de beoordeling. De punten van kritiek zijn:

• De stenen bevatten ijzer en mangaan, welliswaar in lage hoeveelheden, maar toch is het onnodig.
• Een paard heeft aan ongeveer 1mg jodium per dag voldoende. Uit zijn hooi haalt hij al ruimschoots genoeg. Met uitzondering van de Rocky Geel zal een paard bij het likken van 20 gram per dag al ruim 3 mg extra per dag aan jodium krijgen. Dat lijkt ons wat veel, zeker als je bedenkt dat er paarden zijn die veel meer likken dan 20 gram per dag.
• Een paard heeft 60 mg koper per dag nodig, de Rockie 5-star levert 10 mg per dag op, maar liever zouden we deze waarde nog iets hoger willen zien. De Rockie rood levert maar 6mg koper, en de Rockie Geel helemaal niets.
• Een paard heeft 360 mg zink per dag nodig, maar zelfs de Rockie 5-star levert maar 20 mg op. De Rockie Geel zelfs helemaal niets.
• De Rockie 5-star is volgens de bewoordingen van de fabrikant "extra smakelijk gemaakt door de toevoeging van foenegriek en appelaroma" en bovendien bevat de steen ook levertraan, een product van dierlijke afkomst dat naar ons idee niet in een herbivoor thuishoort.

De 5-star zouden we op basis van de mineraalwaarden de beste hebben gevonden van de Rockie serie, ware het niet dat de 5-star allerlei stoffen bevat die naar ons inzicht niet in een mineralenblok thuishoren. De Rockie Geel vinden wij door het geheel ontbreken van koper en zink wat minder geschikt voor weidepaarden.

Himalaya

Nederlands keukenzout

Nederlands keukenzout wordt gewonnen uit Groningse en Drentse zoutkoepels die 250 miljoen jaar geleden zijn ontstaan. De zoutkristallen worden niet als brokken naar boven gehaald, maar met behulp van water opgelost en vervolgens via leidingen naar boven getransporteerd. Na verdamping van het water blijft alleen het oeroude zout over.

De zoutkoepels zijn zo ondoordringbaar voor stoffen van buitenaf dat er plannen zijn om de zoutkoepels te gaan gebruiken voor de opslag van radioactief afval.

Waar voor paarden het zuivere van dit oerzout wordt bejubeld is het juist het gebrek aan sporenelementen waardoor veel mensen liever zeezout gebruiken. Het Nederlandse zout is door zijn zuiverheid even arm aan jodium als het Himalaya-zout, en dit is dan ook de reden dat de overheid ooit vreesde voor jodiumtekorten en de verplichting instelde om jodium toe te voegen aan het zout, het zogenoemde JoZo zout. Tegenwoordig is het keukenzout weer zonder toevoegingen te krijgen.

Afbeelding: Boorkern van steenzout uit Friesland

Overal waar deze steen wordt aangeprezen wordt genoemd dat deze steen talrijke sporenelementen bevat, maar volgens de ingrediëntenlijst zijn de hoeveelheden dermate minimaal dat ze geen praktische bijdrage leveren in het voorzien van de mineralenbehoefte van het paard. Praktisch gezien bestaat de steen dus eigenlijk alleen maar uit NaCl, oftewel gewoon keukenzout.

Rijk aan sporenelementen? Een paard van 500 kilo heeft voor het voorzien in zijn mineralenbehoefte met behulp van een Himalaya-liksteen het volgende nodig:

• Dagelijks 65 kilo Himalaya-steen om voldoende koper binnen te krijgen (de steen bevat 1 mg koper per kilo, en een paard heeft ongveer 65 mg per dag nodig)
• Dagelijks 24 kilo Himalaya-steen om voldoende ijzer binnen te krijgen (de steen bevat 19 mg ijzer per kilo, en een paard heeft ongeveer 460 mg per dag nodig)
• Dagelijks 20 kilo Himalaya-steen om voldoende mangaan binnen te krijgen (de steen bevat 15 mg mangaan per kilo, en een paard heeft ongeveer 300 mg per dag nodig)
• Dagelijks 29 kilo Himalaya-steen om voldoende magnesium binnen te krijgen (de steen bevat 450 mg magnesium per kilo, en een paard heeft ongeveer 13000 mg per dag nodig)
• Voor wat betreft Zink, Jodium, Cobalt en nog een aantal andere mineralen kan het paard de hele Himalaya zoutmijn leegeten, maar zal hij nooit genoeg binnen krijgen. Het zit zo weinig in de steen dat zelfs de reclamemakers wijselijk hun mond houden.

Natuurlijk hoeft het paard niet persé zijn sporenelementen uit een liksteen te betrekken, maar het is toch wel erg misleidend om te verkondigen dat de steen rijk is aan sporenelementen als het paard zelfs na het eten van tientallen kilo's van die steen nog niet genoeg heeft om in de mineralenbehoefte van slechts één enkele dag te voorzien...

Eerlijk gezegd hebben we een nare smaak bij deze steen. Het is ordinair keukenzout, welliswaar van 250 miljoen jaar oud, maar wist je dat onze eigen Nederlandse zoutkoepels in diezelfde periode zijn ontstaan? En even schoon, zuiver, puur en ondoordringbaar zijn voor stoffen van buitenaf? Het goedkope keukenzout dat je in de plaatselijke supermarkt kan kopen wordt gewonnen uit deze zoutkoepels en is dus even oud en zuiver als het Himalaya-zout. Het is alleen wat goedkoper en "Drenthe" klinkt helaas wat minder exotisch dan "Himalaya".

Degene die verzonnen heeft om Nederlanders zout uit de Himalaya te laten kopen zou een pluim kunnen krijgen voor zijn koopmanschap, ware het niet dat het onzinnige zoutgesleep over de halve aardbol zeer veel energieverspilling met zich meebrengt. Het is even onnozel om zeewater uit Pakistan per vliegtuig naar de Noordzee te vervoeren. Behalve onnodig en misleidend is deze steen dus ook zeer milieuonvriendelijk, en uiteindelijk komt die milieuvervuiling ook niet de gezondheid van het paard ten goede.

Twee voordelen van de steen zijn: Hij gaat langer mee dan gewone stenen, en paarden likken er erg veel aan. Deze twee voordelen lijken met elkaar verband te houden: de steen geeft door zijn kristalvorm zijn inhoud maar moeilijk prijs, en paarden moeten dan ook langdurig likken om voldoende keukenzout binnen te krijgen.

KNZ

De KNZ steen komt als een van de betere likstenen uit de test. We hebben de volgende opmerkingen:

• De mangaanwaarde is hoger dan de ijzerwaarde. Dit is minder gunstig omdat teveel mangaan de opname van ijzer bemoeilijkt. Bij 20 gram liksteenverbruik levert de liksteen 10% van de mangaanbehoefte van het paard, maar als het paard beduidend meer verbruikt dan 20 gram (of lichter is dan 500 Kg) dan is dit wel iets om op te letten.
• De steen kan bijna in 10% van de zinkbehoefte van het paard voorzien, en dat is veel meer dan een aantal andere beoordeelde likstenen, maar Koper komt er wat bekaaid af met slechts 3 milligram, wat minder is dan 5% van de dagelijkse behoefte.

Laminshield

Deze (dure) liksteen is speciaal ontwikkeld voor paarden die gevoelig zijn voor hoefbevangenheid. Het is bekend dat magnesium de gevoeligheid voor fructaan vermindert en hiermee de kans op het onstaan van hoefbevangenheid enigzins reduceert. Het is dan ook geen verwondering dat deze steen een flinke hoeveelheid magnesium bevat. Waar magnesium zit kan geen natrium zitten, dus het aandeel natrium ligt in deze steen wat lager. Waar bij andere stenen het paard 20 gram likt zal het paard van de Laminshield 30 gram moeten likken om dezelfde hoeveelheid natrium binnen te krijgen.

In deze steen zit geen jodium, cobalt of selenium. Wel bevat deze steen als een van de weinige in deze beoordeling een redelijke hoeveelheid koper en zink. De steen kan voorzien in een kwart van de koperbehoefte en in een zesde van de zinkbehoefte. Ook voorziet de steen in een kwart van de magnesiumbehoefte. De steen is niet geschikt om echte tekorten aan magnesium aan te vullen, maar alle beetjes helpen en het zal zeker ten goede komen aan de koolhydraatstofwisseling van gevoelige paarden. Positief vinden we het dat de fabrikant de verleiding heeft kunnen weerstaan om er ook calcium bij te stoppen, ondanks de populaire gedachte dat de calcium-magnesium balans niet verstoord zou mogen worden.

Helaas heeft de fabrikant wel een behoorlijke uitglijder gemaakt: aan de steen is... honing toegevoegd! Door dit lekkere zoete smaakje komt er geen spat meer terecht van de natuurlijke zoutbehoefteregulatie, en zoete stoffen zijn nou juist voor hoefbevangenheidgevoelige paarden uit den boze! Jammer hoor!

Horselyx

Een beetje een vreemde eend in de bijt. De fabrikant heeft er zoveel van alles ingestopt dat je nauwelijks meer kunt spreken van een mineralenblok, het is meer een soort maaltijdreep geworden voor paarden. Het aandeel natrium is door alle andere toevoegingen dan ook zo laag geworden dat het paard, vergeleken met de andere mineraalblokken, maar liefst ruim 300 gram per dag van deze "steen" moet opeten om aan zijn natriumbehoefte te voldoen. Bij deze hoeveelheid zal het paard van enkele andere mineralen ook tamelijk veel binnenkrijgen:

• Het paard krijgt dan 190 gram koper binnen, dit is 300% van zijn dagelijkse behoefte, bovenop wat hij al binnenkreeg. Bij de meeste stenen mopperen we dat het aandeel koper wel iets hoger zou mogen zijn, maar je kunt het ook overdrijven natuurlijk...
• De steen voorziet in de volledige zinkbehoefte van het paard.
• De steen voorziet bijna in de dagelijkse mangaanbehoefte van het paard. Het aandeel mangaan is daarbij ruim drie keer zo groot als het aandeel ijzer, en het is bekend dat mangaan de opname van ijzer verhindert.
• Het aandeel magnesium vinden we voor zo'n "maaltijdsteen" dan juist weer erg laag met 10% van de dagelijkse hoeveelheid.
• De steen bevat als hoofdingrediënt melasse, suiker dus, een stof die de koolhydraatstofwisseling belast en de darmflora aantast.

Bedenk dat paarden ook een grotere natriumbehoefte kunnen hebben, en dus meer van de steen zullen opeten. Of wellicht eten ze er meer van omdat het door de melasse verdacht veel op een snoepje lijkt. De waarden van de opgenomen mineralen zullen in de praktijk dan nog hoger uitvallen dan we hier hebben geschetst.

Vividerm

Dit is het enige mineralenblok waarbij de aandelen koper en zink een zinnige aanvulling vormen voor weidepaarden. De overige waarden zijn ook overwegend gunstig, maar het is dan ook bijzonder jammer dat er calcium in het blok is gestopt. Dat is onnodig, en extra jammer is dat niet alleen de waarde van magnesium niet meegestegen is, maar dat uitgerekend deze steen nou net het laagste aandeel magnesium heeft van alle vergeleken likstenen...

Peka paardenblok

In deze steen is het aandeel natrium aan de lage kant gebleven. Paarden zullen van deze steen ruim twee keer zoveel likken als van de normale andere stenen. Van een aantal mineralen is de waarde helaas erg hoog:

• Het mineralenblok voorziet in 2/3 van de ijzerbehoefte, wat ruim 10 keer meer is dan de meeste andere mineralenblokken, en zelfs nog steeds vier keer zo veel als in de toch ook niet bepaald bescheiden Horselyx.
• Cobalt is 9 mg terwijl het paard maar een halve mg per dag nodig heeft...
• Er zit in verhouding maar heel weinig koper in, minder dan 1/6 van de dagelijkse behoefte.
• Er zit veel calcium in, 10 keer zoveel als magnesium.

De vreemde verhoudingen van mineralen (de ene heel veel, de andere juist weer weinig) maken van dit mineralenblok geen aanrader.

Conclusie

We hadden gehoopt met deze evaluatie de ideale liksteen te kunnen aanwijzen, maar die hebben we niet gevonden. Vooralsnog lijken ons de no-nonsens stenen het meest acceptabel, zoals de mineralenblokken van KNZ of Rockies Rood. Acceptabel, maar naar ons idee niet ideaal.

Update: Drie jaar nadat we dit artikel schreven hebben we een fabrikant gevonden die voor ons de ideale liksteen wilde maken. Lees hier meer.

Opvallend is het hoge aandeel likstenen met lekkere smaakjes en/of melasse. Wellicht hopen de fabrikanten dat de paarden hierdoor meer van de steen consumeren, en ze er dus meer van verkopen. Sommige mensen denken dat als een paard veel aan een steen likt dat dit betekent dat hij hem erg hard nodig heeft, en zo blijven ze de snoepstenen kopen. We kunnen niet anders dan blijven herhalen dat paarden geen melasse nodig hebben en dat het eigenlijk bijzonder slecht voor ze is.

De Himalaya-hype is ontstaan door misleiding. Zo is bijna op ieder verkooppunt te lezen dat de steen rijk is aan sporenelementen, maar wie de ingrediëntenlijsten van de verschillende fabrikanten naast elkaar legt kan niet anders dan concluderen dat de Himalaya-steen juist bijzonder arm is aan sporenelementen. Wie denkt dat de steen wellicht iets bevat wat niet in ons lijstje staat moeten we helaas teleurstellen: met 390 gram natrium zit je aan het scheikundige maximum dat een mineralenblok kan bevatten (zie ook het kader "over Natrium" bovenaan in de pagina), en ruimte voor iets anders ís er dus gewoonweg niet meer.

Fabrikanten zijn verplicht om de samenstelling van hun producten kenbaar te maken, maar kennelijk zijn er maar weinig mensen die daadwerkelijk de ingrediënten met elkaar vergelijken. Er wordt veel troep verkocht, en blijkbaar zijn er veel mensen die dit kopen, want anders zou het zo uit de handel verdwijnen. We raden dan ook iedereen aan om kritisch te zijn met wat je koopt: Het naast elkaar leggen van lijstjes en die vergelijken is nou niet bepaald rocket-science. Alleen door kritisch te zijn zullen fabrikanten hun producten meer gaan afstemmen op de behoefte. Zo zien we tot onze vreugde dat er steeds meer melasse-vrije producten komen. Waar een vraag is ontstaat vanzelf een markt. Het is heel gemakkelijk om kritiekloos de reclamepraatjes van leveranciers te slikken, maar de verzorging van onze paarden verdient toch wel wat meer zorg en aandacht?

Veelgestelde vragen

Bronvermeldingen

Voor de samenstelling van deze pagina is gebruik gemaakt van vele bronnen. We noemen ze niet allemaal, maar beperken ons tot de meest interessante:

National Research Council (2007), "Nutrient Requirements of Horses", ISBN 030910212X

Melyni Worth (2003), "Storey's guide to Feeding Horses", ISBN 1-58017-492-2

http://www.blgg.nl/rvh/gemiddelden/versgraspermaand.html

http://www.mensport.nl/pg_hooianalyze.html

http://www.pv.wageningen-ur.nl/producten/boeken/themaboek/rsp/Themaboek%2054%20-%20Merries-Voeren-Veulens.pdf

http://www.txanc.org/proceedings/1997/mineralcomposition.pdf

http://www.equi-analytical.com/PuttingResultsToWork/Nutrient_Requirements/default.asp

http://desertequinebalance.blogspot.com/2006/10/iodine-requirement-in-equine-rations.html

De ideale liksteen, gebaseerd op de Nederlandse bodem

Drie jaar nadat we dit artikel schreven hebben we een fabrikant gevonden die voor ons de ideale liksteen wilde maken. De liksteensamenstelling is gebaseerd op het gemiddelde mineraalgehalte in de Nederlandse bodem. Perfect voor het "Paard Natuurlijk-gehouden" paard! Lees hier meer over die liksteen.